Zimą nad Wisłą można spotkać inne gatunki ptaków niż w czasie wiosny czy lata. Pojawiają się nad nią wtedy m.in. średniej wielkości czarno-biało ubarwione kaczki, których dorosłe samce w czasie lotu wydają bardzo charakterystyczne świsty, dzięki specjalnie zbudowanym skrajnym lotkom dłoniowym. Są to gągoły, które spędzają zimę w zasadzie w całej Polsce, na wszelkich niezamarzających zbiornikach wodnych. Lęgną się jednak i to bardzo nielicznie w północnej i zachodniej części Polski. W ostatnich latach obserwowany jest wzrost liczebności populacji lęgowej tego gatunku, co zapewne związane jest z poprawą czystości wód oraz wywieszaniem odpowiednich budek lęgowych. Jednak znacznie większe jest prawdopodobieństwo spotkania gągoła w zimie – wtedy zbierają się one często w dość duże stada. W czasie monitoringu ptaków prowadzonego w ramach projektu WisłaWarszawska.pl gągoły obserwowane są przez całą zimę, najliczniej jednak w styczniu i lutym. W styczniu na odcinku warszawskim można spotkać nawet do 700 osobników. Większość z nich skupia się w większych stadach na obrzeżach miasta, ale nieliczne można spotkać nawet w samym centrum miasta. Szczególnie dużo gągołów można obserwować w mroźne zimy, gdy Wisła na warszawskim odcinku jest jednym z ostatnich niezamarzniętych cieków.

Rozpoznawanie
Gągoł jest kaczką średniej wielkości – osiąga długość ciała 42-50 cm, czyli jest widocznie mniejszy od pospolitej kaczki krzyżówki. Głowa tego ptaka jest charakterystycznie mocno wysklepiona, dodatkowo wygląda jeszcze bardziej charakterystycznie dzięki małemu, trójkątnemu dziobowi.

Dorosły samiec ma czarną głowę z zielonkawym połyskiem, u nasady dzioba ma białą okrągławą plamę a tęczówki jego oczu są żółte. Pierś i boki ciała są czysto białe, wierzch ciała jest w większości czarny. W locie charakterystyczne są białe lusterka oraz świszczące dźwięki wydawane przez specyficznie ukształtowane lotki.

Młode samce oraz samice są mniej kontrastowo ubarwione: ich głowy są brązowe, spód ciała i grzbiet szare lub szarobrązowe. Samice nie mają także w ogóle białej plamy u nasady dzioba, a plama młodych samców jest mniejsza i niewyraźna.

Rozmnażanie
Gągoły rozpoczynają toki wczesną wiosną, często jeszcze na zimowiskach lub w czasie wędrówki. Odzywają się wtedy charakterystycznym dwusylabowym głosem, podobnym do trąbienia. Odrzuca przy tym głowę na grzbiet a następnie wyciąga głowę z dziobem skierowanym do przodu i ku górze. Gągoły zakładają gniazda w dziuplach drzew lub w skrzynkach lęgowych, nad brzegami czystych jezior oraz nad wolno płynącymi rzekami. Jak w przypadku większości gatunków kaczek, samica wykłada gniazdo swoim własnym puchem, wyrywanym z piersi. W kwietniu samica składa jaja, może być ich od 4 do nawet 14 i wysiaduje je przez ok. 30 dni.

Dziuple z gniazdami znajdują się zwykle na wysokości kilku metrów, ale zdarzają się położone nawet 20 metrów nad ziemią. Pisklęta są typowymi zagniazdownikami – tuż po wykluciu wspinają się do wyjścia z dziupli, a następnie rozpościerając szeroko place stóp skaczą na ziemię lub bezpośrednio do wody. Od pierwszego dnia życia potrafią świetnie pływać i nurkować, a dzięki wydzielinie gruczołu kuprowego ich pióra puchowe nie przemiękają. Przez kolejne dni są wodzone przez matkę, ogrzewane przez nią i chronione. Małe gągoły pokryte są czarno-białym puchem. Pisklęta odżywiają się bezkręgowcami i małymi rybkami, po które nurkują. Podobnie dorosłe ptaki jedzą w przeciwieństwie np. do kaczki krzyżówki pokarm przede wszystkim zwierzęcy – bezkręgowce wodne, niewielkie rybki oraz płazy, chociaż dietę uzupełniają także delikatnymi częściami roślin. Młode gągoły stają się w pełni samodzielne i zdolne do lotu w wieku około 2 miesięcy.

Nurkowanie
Gągoły wymagają czystej, przejrzystej wody, ponieważ polują nurkując z otwartymi oczami na swoje ofiary. Bardzo często w czasie ich obserwacji można zauważyć, że znikają pod wodą, zanurzając się całkowicie i wynurzają się po dość długim czasie, często w oddalonym od zanurzenia miejscu. Zwykle nurkują na około minutę, potrafią jednak wytrzymać pod wodą znacznie dłużej. Przed zanurzeniem się gągoły przyciskają pióra do ciała, wypychając spod nich powietrze – dzięki temu mogą łatwiej i głębiej nurkować.

Literatura
Chylarecki P, Sawicki G., Ostoja ptaków Dolina Środkowej Wisły, Wydawnictwo Askon, 2003.
Kruszewicz A.: Ptaki Polski Tom I., Warszawa, Wydawnictwo Multico, 2005
Svensson L., Ptaki Europy i obszaru śródziemnomorskiego, Multico Oficyna Wydawnicza, 2011.
Tomiałojć L., Stawarczyk T.: Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebność i zmiany. Wrocław. Wyd. PTPP „pro Natura”, 2003.

Fotografie w galerii poniżej – Marek Długosiewicz.