Krzyżówka

Autor: Magda Zadrąg    

Krzyżówka jest najpospolitszą kaczką zamieszkującą warszawski odcinek Wisły i w ogóle najpospolitszym gatunkiem kaczki w Polsce. Spotkać ją można praktycznie wszędzie – od parków miejskich, przez wszelkie jeziorka, po brzegi Wisły. Jest ptakiem lęgowym średnio licznym, a lokalnie licznym. W czasie monitoringu ptaków prowadzonego w ramach projektu WisłaWarszawska.pl notuje się ją praktycznie w trakcie każdej kontroli i na każdym odcinku biegu rzeki. Krzyżówkę obserwuje się nad Wisłą zarówno w okresie lęgowym, jak i zimą. Z monitoringu prowadzonego podczas realizacji projektu dowiedzieliśmy się, że w zimie liczebność krzyżówki na warszawskim odcinku Wisły może wynosić nawet do blisko 5000 osobników.

Krzyżówki (fot. E.Kominek)

Krzyżówki (fot. E.Kominek)

Oznaczanie
U krzyżówek bardzo silnie zaznacza się dymorfizm płciowy, tzn. samiec wygląda zupełnie inaczej niż samica. Kaczor w okresie godowym jest bardzo kolorowy: ma połyskującą zieloną głowę, cienką białą obrożę na szyi i lśniącą brązową pierś. Jego dziób jest jaskrawożółty, tułów – szarobrązowy, kuper – czarny, a końcówki sterówek – białe. Na kuprze charakterystyczne są zadziornie wywinięte piórka. W locie lub gdy ptak rozpościera skrzydła, można zauważyć, że na lotkach ma wyraźne niebieskie plamy, tzw. lusterka. W szacie spoczynkowej kaczor przypomina samicę; czasem spod spodu można wypatrzeć prześwitujące kolorowe piórka. To, po czym najłatwiej rozpoznać samca krzyżówki, to jednak kolor dzioba – zawsze żółty.
Samica jest upierzona znacznie bardziej niepozornie, ponieważ szczególnie w czasie wysiadywania jaj musi się zlewać z otoczeniem, żeby być bezpieczną. Brązowo-szaro-kremowe ubarwienie, całe pstrokate, stanowi idealny kamuflaż. Jedyny kolorowy akcent to niebieskie lusterko na lotkach. Dziób samicy jest pomarańczowy, z czarnym wierzchem.
Kaczki krzyżówki mogą się krzyżować z domowymi kaczkami. Ich potomstwo wygląda nieco inaczej niż dzikie ptaki – ma jednobarwne plamy na upierzeniu, często np. pojawia się u nich biała plama na piersi. Takie mieszańce nazywa się potocznie sołtysami. Poza tym krzyżówki mogą tworzyć pary z innymi dzikimi kaczkami. Upierzenie młodych pochodzących od takich rodziców również odbiega od upierzenia ich obojga.

Samiec i samica krzyżówki (fot. E. Kominek)

Samiec i samica krzyżówki (fot. E. Kominek)

Rozmnażanie
Krzyżówki wiosną łączą się na krótko w pary. Samice zakładają w pobliżu zbiorników wodnych gniazda, które są płytkimi dołkami w ziemi, najczęściej wysłanymi tylko trawą i puchem. W nich składają jaja – nawet do 14 – stosunkowo niewielkie i zupełnie białe. Gniazda zazwyczaj są ukryte wśród wyższych traw, tak żeby brązowe, pstrokate upierzenie siedzącej na jajach samicy prawie całkowicie zlewało się z otoczeniem. Kaczor w czasie wysiadywania jaj zajmuje się przede wszystkim pilnowaniem i obroną gniazda, a gdy tylko pisklęta się wyklują, porzuca rodzinę.
Młode od razu po wykluciu podążają za matką i są przez nią przeprowadzane na najbliższy zbiornik wodny, gdzie świetnie sobie radzą – pływają sprawnie od pierwszego dnia życia. Przez pierwszych kilka dni jednak potrzebują matki, która ostrzega je przed niebezpieczeństwem i ogrzewa w nocy czy w czasie niepogody. Pisklęta są żółtokremowe, z ciemnobrązowym wierzchem i charakterystyczną brązową przepaską przebiegającą przez oko.
Co ciekawe, kaczki nie potrafią dobrze liczyć i chętnie opiekują się dodatkowymi pisklętami, jeśli tylko nie różnią się one za bardzo od ich własnych. Dlatego pracownicy warszawskiego Azylu dla Ptaków, gdy dostają osierocone pisklęta krzyżówek, najpierw zawsze próbują odnaleźć na terenie ogrodu zoologicznego kaczkę, która akurat ma pisklęta w podobnym wieku i może „adoptować” maluchy.
Kaczki w miastach, szczególnie w parkach, coraz częściej rezygnują z gniazdowania na ziemi, gdzie jaja są narażone na zjedzenie przez wałęsające się koty czy nawet wyprowadzane na spacer psy. Prawdopodobnie dlatego zdarzają się przypadki zakładania przez krzyżówki gniazd na balkonach – w doniczkach, a czasem po prostu w kącie balkonu. Problem się pojawia, gdy wykluwają się pisklęta, a matka próbuje zaprowadzić je na najbliższy zbiornik wodny. Młode nawoływane przez matkę zeskakują z balkonu – o ile to możliwe – i mają szczęście, jeśli balkon nie jest wysoko, a do tego trafią na trawnik. Gorzej jednak, jeśli balkon znajduje się powyżej pierwszego piętra, a powierzchnię pod nim pokrywa beton. Wówczas konieczna jest interwencja. Informacje o tym, co robić w takich przypadkach, można znaleźć na stronie Stołecznego Towarzystwa Ochrony Ptaków: http://stop.eko.org.pl/portal/index.php?module=article&id=29.

Samica krzyżówki z pisklakiem (fot. Krzysztof Niedbała)

Samica krzyżówki z pisklakiem (fot. Krzysztof Niedbała)

Zdobywanie pokarmu
Krzyżówki należą do kaczek właściwych, czyli takich, które rzadko całkowicie nurkują w poszukiwaniu pokarmu. Najczęściej podczas żerowania zanurzają pod wodę tylko głowę i pierś, podnosząc przy tym kuper do góry dla utrzymania równowagi. Jedzą przede wszystkim pokarm roślinny – różne rośliny wodne wyciągane spod powierzchni wody; podskubują też trawę i inne miękkie rośliny na brzegu zbiornika wodnego. Przy okazji od czasu do czasu połykają niewielkie ślimaki, małe rybki czy larwy owadów, jednak pokarm zwierzęcy stanowi niewielki odsetek w ich diecie.
W zdobywaniu pokarmu pomaga krzyżówkom wyspecjalizowany dziób – płaski i wyposażony w niewielkie ząbki po bokach, które umożliwiają łatwe odcedzanie pokarmu z wody. Dodatkowo cały dziób jest bardzo wrażliwy i nie tak twardy jak u większości ptaków; służy on jako narząd dotyku. Kaczka, nawet z zamkniętymi oczami, może z łatwością rozpoznać pod wodą, co jest jadalne, a co nie, właśnie dotykając poszczególnych przedmiotów dziobem. Naukowcy w badaniach udowodnili, że krzyżówka z zamkniętymi oczami jest w stanie idealnie poradzić sobie z oddzieleniem ziaren grochu od żwiru.
Wiele kaczek pozostaje na zimę w mieście. Te ptaki mogą mieć problemy ze znalezieniem pokarmu, szczególnie wtedy, gdy zbiorniki wodne zamarzają, a na trawnikach leży śnieg. Wówczas dokarmianie jest jak najbardziej wskazane. Należy jednak pamiętać, że kaczki nie powinny jeść chleba, a już na pewno nie spleśniałego. Lepiej kupić dla nich płatki owsiane, nieprażone kasze czy inne ziarna.

Literatura
Birkhead T., Sekrety ptaków. Fascynujący świat ptasich zmysłów. Galaktyka, 2012.
Kruszewicz A.: Ptaki Polski Tom I., Warszawa, Wydawnictwo Multico, 2005.
Svensson L., Ptaki Europy i obszaru śródziemnomorskiego, Multico Oficyna Wydawnicza, 2011.
Tomiałojć L., Stawarczyk T.: Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebność i zmiany. Wrocław. Wyd. PTPP „pro Natura”, 2003.

Projekt "Ochrona siedlisk kluczowych gatunków ptaków Doliny Środkowej Wisły
w warunkach intensywnej presji aglomeracji warszawskiej" otrzymał dofinansowanie
z instrumentu Finansowego LIFE+ Wspólnoty Europejskiej oraz ze środków
Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej.