Las Bielański jest usytuowany wzdłuż lewobrzeżnej doliny Wisły między Kępą Potocką a Młocinami. Bezpośrednią łączność ekologiczną Lasu z Wisłą przerwał wzniesiony w 1925 r. wał przeciwpowodziowy, a aktualnie oddziela go od rzeki także Wisłostrada. Główną część obszaru (152 ha) określanego nazwą Las Bielański stanowi kompleks leśny (145 ha) z krajobrazowym rezerwatem przyrody (130,15 ha). Nie ma chyba w naszym mieście terenu, gdzie w tak wysokim stopniu łączyłyby się wartości krajobrazowe, historyczne, rekreacyjne i przyrodnicze. Bogactwo flory i fauny Lasu Bielańskiego pozwala nadać mu rangę najwyższej w Warszawie bioróżnorodności. Od 2011 r. jest obszarem specjalnej ochrony w ramach sieci Natura 2000.

Historia
Nazwa Las Bielański, przeniesiona później na całą dzielnicę (Bielany), wiąże się z białymi habitami kamedułów, osiedlonych tu przez Władysława IV w 1639 r., oraz z ich macierzystym klasztorem w ówczesnych podkrakowskich Bielanach. Współczesną kontynuacją tej tradycji są kompleks kościelny i Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego, znajdujące się na obrzeżu Lasu.

Las Bielański jest pozostałością dawnej Puszczy Mazowieckiej, która gdzie indziej została wytrzebiona w czasach średniowiecza. Jeszcze w XVIII w. urządzano tu polowania królewskie, a od połowy XIX w. Las stał się tradycyjnym miejscem podmiejskiej rekreacji ludności Warszawy, szczególnie licznie odwiedzanym podczas Zielonych Świątek i Bożego Ciała.
Po powstaniu listopadowym do pierwszej wojny światowej przez prawie 100 lat w Lesie stacjonowało wojsko carskie – wały ziemne i resztki budowli od strony Młocin są pozostałością ówczesnego Fortu Bielańskiego. Był to okres intensywnej dewastacji Lasu, który trwał do lat 1930. Wtedy staraniem warszawskich przyrodników, alarmujących opinię publiczną, opiekę nad tym terenem przejęły władze miejskie. W okresie ostatniej wojny i bezpośrednio po niej przyroda Lasu Bielańskiego ponownie doznała znacznych strat na skutek ostrzału artyleryjskiego oraz wycinania drzew i zbierania chrustu na opał.
W 1950 r. założono tu Park Kultury z obiektami służącymi rekreacji, m.in. głośnym zabawom. Spowodowało to masowy napływ przypadkowej publiczności, wydeptanie i zniszczenia roślinności. Po ustanowieniu w 1973 r. rezerwatu Park Kultury stopniowo likwidowano i wzmożono ochronę przyrody Lasu. Narastały jednak zagrożenia zewnętrzne: wokół powstawały ludne osiedla, zbudowana w 1974 r. Wisłostrada odcięła Las od zielonego korytarza Wisły, nastąpiła intensywna rozbudowa kompleksu sakralno-akademickiego, zabudowanie źródlisk Potoku Bielańskiego spowodowało zupełne jego wyschnięcie. Skutkuje to przesuszeniem gleby Lasu (a więc szkodzi roślinności), zwiększonym ruchem samochodów na przecinającej rezerwat ulicy Dewajtis i nasilającym się przepływem przechodniów niezainteresowanych cichą rekreacją.

Krajobraz
Wyjątkowym walorem krajobrazowym Lasu Bielańskiego jest urozmaicona rzeźba terenu, z czterema tarasami i wysoką nadwiślańską skarpą, na której punkt widokowy otwiera szeroką panoramę lewobrzeżnej Warszawy. Również z praskiego brzegu zielona ściana Lasu z górującymi nad nim wieżami kościoła stanowi charakterystyczny i jeden z najładniejszych widoków stolicy.
Z czterech schodzących do Wisły tarasów najwyżej położony jest tzw. taras bielański (stanowiący fragment Równiny Warszawskiej), wzdłuż którego biegnie dawne koryto Potoku Bielańskiego. Niżej znajduje się taras wydmowy, związany z pradoliną Wisły, i dwa tarasy wiślane: wyższy – nadzalewowy, zwany praskim, i najniższy, z potokiem Rudawka. Wszystkie porośnięte są zróżnicowanymi drzewostanami, których ozdobę i niezwykłą cenność stanowią 300–400-letnie dęby. Urozmaiceniem rzeźby terenu są też wąwozy, będące śladem dawnych potoków spływających do Wisły.

Szata roślinna i grzyby
Las Bielański stanowi w miejskim otoczeniu wyspę roślinności leśnej, będącej w większym stopniu niż inne mazowieckie lasy kontynuacją kilku tysięcy lat trwania dawnej Puszczy Mazowieckiej. Stwierdzono tu ponad 400 gatunków roślin naczyniowych, to jest trzecią część gatunków całej warszawskiej flory.

W Lesie występuje 40 gatunków rodzimych drzew i krzewów, tworzących kilka zespołów leśnych, m.in. dwa szczególnie cenne – las dębowo-grabowy (grąd) oraz jesionowo-wiązowy (łęg). Pierwszy z nich porasta oba najwyższe tarasy, natomiast drugi dominuje na najniższym tarasie zalewowym. Zachowanie się łęgu jesionowo-wiązowego w otoczeniu miejskim jest rzadkością w skali Europy, a w Lesie Bielańskim szczególną cennością są okazałe wiązy. Poza drzewami rodzimymi w Lesie zadomowiło się siedem gatunków o pochodzeniu obcym, mniej pożądanych (np. robinia akacjowa, dąb czerwony, klon jesionolistny).

Zachowało się też, zwłaszcza na dwóch najniższych tarasach, względne bogactwo roślinności runa leśnego. Obficie występują niektóre rośliny będące już rzadkością w innych warszawskich lasach. Z typowych gatunków grądowych można tu znaleźć gajowca żółtego, gwiazdnicę wielkokwiatową, fiołka leśnego i kokoryczkę wielkokwiatową, a gatunki łęgowe reprezentują czartawa pospolita, czyściec leśny, jaskier kosmaty i kostrzewa olbrzymia. O zachowanym naturalnym charakterze roślinności Lasu Bielańskiego świadczy obfitość i bogactwo gatunkowe roślinności dna lasu zakwitającej wczesną wiosną. Są to m.in. zawilce – gajowy i żółty, zdrojówka rutewkowata oraz kokorycze – pełna i wątła. Warto odwiedzić Las o tej porze roku i podziwiać piękno kwietnego kobierca pod bezlistnymi jeszcze drzewami.

Pod względem bogactwa gatunkowego grzybów wielkoowocnikowych (tzn. takich, które są dostrzegalne gołym okiem) Las Bielański ma rangę ostoi w skali krajowej. Wśród ok. 200 występujących tu gatunków stwierdzono kilkanaście chronionych rzadkości, znanych zaledwie z kilku miejsc w kraju. Należy do nich m.in. kremowopomarańczowy miękusz szafranowy, soplówka jeżowata o owocnikach w kształcie długich białych kolców, a także drewnowiec popękany, uznawany w Europie za gatunek wskaźnikowy terenów cennych pod względem przyrodniczym. To bogactwo grzybów jest w dużej mierze związane z pozostawianiem powalonych i stopniowo murszejących pni drzew.

Świat zwierząt
Fauna Lasu Bielańskiego jest stosunkowo dobrze poznana dzięki prawie dwustuletniej tradycji badań prowadzonych tu przez warszawskich zoologów.
Liczbę gatunków bezkręgowców (tzn. owadów, pajęczaków, pierścienic i innych), bytujących w glebie, na roślinności oraz w tkankach żywych i martwych roślin można ocenić na znacznie ponad 1000. W przypadku niektórych Las to jedyna znana ostoja w Warszawie i jej okolicach. „Firmowym” gatunkiem jest kozioróg dębosz, bytujący na zachowanych tu starych dębach. W Warszawie znane są zaledwie dwa stanowiska tego chronionego gatunku. Poza nim w Lesie stwierdzono kilkaset innych gatunków chrząszczy, m.in. pachnicę dębową, której obecność zadecydowała o umieszczeniu tego terenu na europejskiej liście obszarów Natura 2000.
Wśród kręgowców najuboższą w gatunki i liczebnie grupą są gady (nielicznie występują jaszczurka zwinka i zaskroniec) oraz płazy. Tym ostatnim bardzo zaszkodziło postępujące przesuszenie Lasu, m.in. zanik Potoku Bielańskiego i zanieczyszczenie Rudawki. Z bytujących tu dawniej licznie ok. 10 gatunków obecnie spotyka się praktycznie tylko ropuchę szarą oraz żaby – trawną i moczarową.
Najbogatszym w gatunki i najliczniejszym oraz najlepiej poznanym składnikiem fauny Lasu Bielańskiego są ptaki. Ostatnia inwentaryzacja (2000 r.) wykazała tu 42 gatunki gniazdujące w liczbie 1–1,3 tys. par. Najliczniejszymi z nich są szpak, kos i zięba. Szczególną w skali Warszawy wartością ornitologiczną Lasu jest gniazdowanie pięciu gatunków dzięciołów, muchołówek – małej i białoszyjej – oraz sikory ubogiej.
Wśród ok. 20 gatunków ssaków występujących w Lesie Bielańskim najłatwiej dostrzegalne są wiewiórki, a wieczorem także kilka gatunków nietoperzy. Stale trzyma się tu grupa kilku saren oraz rodzina lisów. Regularnie zachodzą też dziki i czasem łosie.

Prośby do odwiedzających Las Bielański
Odwiedzając Las Bielański, mamy wyjątkową okazję bezpośrednio obcować z przyrodą w jej najbogatszej formie. Im lepiej poznamy bogactwo przyrody Lasu, tym więcej znajdziemy przyjemności w obcowaniu z nią. Jednak nasza obecność nie może mu szkodzić. Dlatego trzeba przestrzegać następujących zasad:
– Szanuj spokój Lasu. To nie jest zwykły park, lecz rezerwat – sanktuarium przyrody i miejsce cichego wypoczynku w przyjaźni z nią. Nie przeszkadzaj innym w korzystaniu z tej przyjemności.
– Nie spuszczaj psa ze smyczy. Biegając po lesie, niepokoi on zwierzęta, nawet z daleka, zostawia też woń drapieżnika. Szkodzi to sarnom i innym czworonogom, a także ptakom, które mają lęgi w runie lasu i nisko w krzewach. Puszczony wolno pies przeszkadza też tym, którzy w Lesie szukają spokoju.
– Nie wydeptuj i nie rozjeżdżaj rowerem Lasu poza szlakami. Niszczy to roślinność i skarpy leśne, a także niepokoi zwierzęta w ich ostojach. Rozplanowanie szlaków pozwala na dogodne przemieszczanie się między miastem a kompleksem uczelniano-kościelnym oraz na dotarcie do wszystkich zakątków Lasu.
– Nie niszcz drzew, runa ani gleby Lasu. Szkodzi mu łamanie gałęzi, kaleczenie drzew, wybieranie lub wypalanie ich wnętrza, zrywanie kwiatów, zbieranie grzybów i rozkopywanie gleby leśnej.
– Unikaj przejazdów samochodem ulicą Dewajtis. Powoduje to zatrucie powietrza spalinami, przeszkadza osobom korzystającym z cichego wypoczynku i zabija zwierzęta, zwłaszcza jeże, żaby i inne płazy, wiewiórki oraz ptaki. Korzystaj z okazji do leśnego spaceru.
– Namawiaj innych, żeby chronili Las, szczególnie gdy widzisz, że mu szkodzą. Przyczyniaj się do tego, żeby zachował się dla przyszłych pokoleń.

Więcej o Lesie Bielańskim
Baum T., Trojan P. (red.). 1982. Las Bielański w Warszawie – rezerwat przyrody. PWN, Warszawa.
Chojnacki J., Luniak M., Miścicki St. 2010 i 2013. Las Bielański. W książce: Luniak M. (red.). Przyroda Bielan warszawskich. Muzeum i Instytut Zoologii PAN, Warszawa, ss. 211-221.