Nazwa łacińska całego rodzaju mew (Larus) pochodzi od greckiego słowa laros, oznaczającego żarłocznego, morskiego ptaka. Rzeczywiście mewy są żarłoczne. Łacińska nazwa gatunkowa śmieszki oznacza śmiejącą się mewę. Faktycznie jej głos może brzmieć jak złośliwy śmiech.
Jeszcze niedawno pełna polska nazwa tego gatunku brzmiała: mewa śmieszka. Obecnie istnieje tendencja do skracania dwuczłonowych nazw ptaków. Zgodnie z tą tendencją „mewa śmieszka” stała się po prostu śmieszką. Sokołowski w słynnych, napisanych kilkadziesiąt lat temu, Ptakach ziem polskich podaje także inne, dawniejsze nazwy śmieszki: rybitw śmieszek, mewa krzykliwa. Kto był choć raz w pobliżu kolonii lęgowej śmieszek rozumie skąd wzięła się ta ostatnia nazwa.
Śmieszka jest objęta ścisłą ochroną na podstawie rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 12 października 2011 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz.U. 2011 nr 237 poz. 1419).

Wygląd i podgatunki
Nie wyróżniono form geograficznych śmieszki, to znaczy, że gatunek ten nie ma podgatunków. Oznacza to, że bez względu na to, gdzie spotkamy przedstawiciela gatunku – będzie on wyglądał w zasadzie tak samo jak w innym miejscu w zasięgu występowania gatunku.

Śmieszka należy do niewielkich mew. Jest mniej więcej wielkości gołębia. Długość jej ciała to 35-40 cm, rozpiętość skrzydeł 95-110 cm. Waży około 200-300g. Dorosłe ptaki w okresie wiosenno-letnim przybierają tak zwaną szatę godową. Wtedy ich głowa jest czekoladowobrązowa. W szacie spoczynkowej, jesienią i zimą, śmieszka ma głowę jasną z charakterystyczną, ciemną plamką w okolicy ucha. Poza ubarwieniem głowy szaty spoczynkowa i godowa nie różnią się u śmieszki. Skrzydła pod spodem są jasne. W locie przedni brzeg skrzydła jest śnieżnobiały. Dziób i nogi dorosłych ptaków są czerwone. Ptaki młode mają upierzenie mniej kontrastowe, ciemniejsze i jakby „brudniejsze” niż dorosłe – podobnie jak u innych gatunków mew. Samice wyglądają tak samo jak samce, są od nich jedynie minimalnie mniejsze.

Podobne do śmieszek mewy z ciemnymi głowami to mewa czarnogłowa i mewa mała, są to jednak w Polsce gatunki bardzo rzadkie.

Występowanie
Śmieszki gnieżdżą się niemal w całej Europie, nawet na dalekiej północy, z wyjątkiem rosyjskiej tundry. Zasiedlają też rozległe obszary Azji. Ich zasięg ciągnie się szerokim pasem od Grenlandii po Kamczatkę. Wyspowo zasiedlają północno-wschodnie obszary w USA. W Europie, w tym także w Polsce, są to najpospolitsze mewy.

W XIX wieku i na początku wieku XX śmieszki nie były na terenie naszego kraju tak liczne jak dzisiaj. W latach ’20.-’30. XX wieku w obecnych granicach Polski gnieździło się nie więcej niż 30 tys. par, głównie na Śląsku i Mazurach. Liczniejsze śmieszki stały się po II wojnie światowej. Wtedy też śmieszka została objęta ochroną, m. in. zakazano wybierania z jej gniazd jaj, co wcześniej było praktykowane w celach konsumpcyjnych. Na początku lat ’90. XX wieku liczebność śmieszki osiągnęła 200-300 tys. par. Najgwałtowniejszy wzrost liczebności odnotowano na środkowej Wiśle, gdzie w latach ’60. gnieździło się około 100 par, a w ’90. około 12 tys. par. Tomiałojć w Awifaunie Polski określił śmieszki jako ptaki lęgowe średnio liczne. Na przełomie XX i XXI w. w polskiej populacji śmieszek pojawił się trwający kilkanaście lat trend spadkowy. Prawdopodobnie miał on kilka przyczyn: wzrost drapieżnictwa lisów i norek amerykańskich, niekontrolowany wypas bydła na wyspach wiślanych, niekorzystne zmiany siedlisk (osuszanie torfowisk, zmiany stosunków wodnych itp.). Jeszcze na początku XXI wieku liczebność śmieszki szacowano na około 110-120 tys. par. Wydaje się, że trend spadkowy już się skończył, a liczebność wynosi obecnie w Polsce około 90 tys. par.

Wędrówki i zimowanie
Badanie wskazują, ze śmieszki nie tylko rok rocznie gnieżdżą się w tych samych miejscach, ale także w stałych miejscach zimują. Coraz mniej śmieszek odlatuje na zimę. Te, które z nadejściem chłodów opuszczają nasz kraj, zazwyczaj nie udają się daleko. Zimują na zachodnich wybrzeżach Europy, nad Morzem Śródziemnym, Czarnym oraz w południowej Azji. Śmieszki, które pozostają w naszym kraju na zimę trzymają się miejsc gdzie woda nie zamarza oraz wysypisk śmieci. Niestety niezamarzniętą wodę znajdują często tam, gdzie do rzek spływają ścieki. Jednym z takich miejsc jest ujście kolektora młocińskiego do Wisły w Warszawie. Zimą przy lewym brzegu rzeki, wśród ścieków kłębi się tam zawsze wiele mew oraz innych ptaków wodnych.

Biologia i ekologia gatunku
Śmieszki żywią się głównie owadami – chwytanymi w powietrzu lub z powierzchni wody, a czasem także na ziemi. Typowy jest widok stada śmieszek żerujących na zaoranym polu. Mewy te chwytają także ryby, ale jedynie osłabione lub martwe, ponieważ nie umieją nurkować. Chętnie pożywiają się odpadkami jedzenia, np. na wysypiskach śmieci.

Śmieszka jest typowym gatunkiem wód śródlądowych. Preferuje wody żyzne (eutroficzne), z wynurzoną i pływającą roślinnością. Możemy ją spotkać także towarzyszącą statkom daleko w morzu, jednak nad morzem zazwyczaj nie wytrzymuje konkurencji większych mew. Spokojne, zarośnięte jeziora, zarastające trzciną stawy rybne i torfianki to miejsca, gdzie śmieszki chętnie zakładają kolonie. Zasiedlają także wyspy rzeczne, np. w dolinie środkowej Wisły. Kolonie śmieszek składają się zazwyczaj z więcej niż 100 gniazd. Mogą liczyć nawet kilkanaście tysięcy gniazd. Mewy walecznie bronią swoich gniazd i ich otoczenia. Być może dlatego w ich koloniach, korzystając z ochrony śmieszek, często gnieżdżą się łagodniejsze ptaki, np. zauszniki.

Śmieszki, które odleciały na zimę wracają do Polski z końcem marca lub w pierwszej połowie kwietnia, zależnie od pogody. Około połowy kwietnia zajmują swoje miejsca lęgowe.

Dojrzałość płciową śmieszki osiągają pod koniec drugiego roku życia. Toki odbywają się na lądzie. Samiec biegnie za samicą z nieco opuszczonymi skrzydłami i rozpostartym ogonem. Samica ucieka z wyciągniętą w górę szyją, potem opuszczając głowę i niemal dotykając dziobem piersi. Oba ptaki machają głowami na boki a nieraz biegają dookoła siebie.

W Polsce śmieszki budują gniazda z roślin wodnych na kożuchu pływających roślin na wodzie stojącej, albo na wyspie wśród płynącej wody. W innych krajach śmieszki budują gniazda także na skałach a nawet drzewach. Gniazdo to spory kopczyk szczątków roślin, dochodzący nawet do 40 cm wysokości. Na jego środku wygniatany jest dołek, w którym składane jest od 2 do 4 jaj (najczęściej 3). Jaja składane są w zależności od pogody w drugiej połowie kwietnia-pierwszej połowie maja. Ptaki starają się wywalczyć sobie otaczający gniazdo placyk o promieniu około pół metra. Jeżeli kolonia jest bardzo liczna a odległość między gniazdami zbyt mała – dochodzi do konfliktów. Niejednokrotnie owocują one stratą jaj lub śmiercią piskląt. Na wiślanych wyspach ptaki często tracą lęgi z powodu wysokiego poziomu wody, która zalewa wyspy. Kolejną przyczyną strat lęgów są tu masowe ataki krwiopijnych meszek powodujące porzucenie wysiadywanych jaj lub śmierć osłabionych pogryzieniami piskląt. Na jaja i pisklęta czyhają też oczywiście drapieżniki, głównie ptaki krukowate, lisy, norki. Jeżeli śmieszki stracą lęg niosą się po raz kolejny do końca czerwca, aż do skutku.

Jaja mają zazwyczaj maskujące barwy, ale zdarzają się też skorupki rdzawoczerwone, niebieskie lub białoniebieskie. Wysiadują je oboje rodzice, na zmianę. Pisklęta wykluwają się po 24 dniach. Dorosłe ptaki natychmiast usuwają skorupki jaj z gniazda. Młode, jak tylko wyschnie im puch, są gotowe do ucieczki w razie niebezpieczeństwa. Śmieszki są tak zwanymi zagniazdownikami – ich pisklęta są sprawne praktycznie zaraz po wykluciu. Od początku umieją biegać i pływać. Po kilku dniach opuszczają gniazdo. Po 5-6 tygodniach umieją już latać. Około połowy lipca kolonia jest opuszczana, najpierw przez stare, a po kilku dniach przez młode ptaki.

Jeszcze w latach ’70. XX wieku Sokołowski pisał, że mimo objęcia śmieszki ochroną gatunkową niejednokrotnie z jej gniazd wybierano jaja. Podobnie jak jaja czajek były one cenionym pokarmem. Obecnie śmieszka jest pod ścisłą ochroną gatunkową a ludzie nie zabierają już z jej gniazd jaj – zapewne głównie dlatego, że coraz mniej jedzenia pozyskujemy z natury, a coraz więcej kupujemy. Obecnie na śmieszki czyhają ze strony ludzi inne niebezpieczeństwa. Potrzeba rekreacji i relaksu sprowadza ludzi w pobliże kolonii ptaków wodnych. Opalając się lub wędkując płoszą je. Płoszenie ptaków siedzących na jajach lub osłaniających pisklęta przed palącym słońcem i drapieżnikami naraża śmieszki na straty lęgów. Gniazdo opuszczone przez dorosłe ptaki to gratka dla drapieżników, a jaja czy pisklęta pozbawione cienia szybko zginą pod palącym słońcem. Przy niskim poziomie wody wiślane wyspy wraz z lęgami ptaków rozjeżdżane są quadami i samochodami terenowymi. Farmy wiatrowe grożą ptakom śmiertelnymi kolizjami. Organizacje ekologiczne podejmują różnorodne działania aby chronić ptaki przed szkodliwymi oddziaływaniami. Jednym z takich działań jest szerzenie wiedzy o ptakach, o tym co im zagraża a także o ich ochronie.

Na warszawskiej Wiśle śmieszki gnieżdżą się na wyspach. Wyspy te, znajdujące się na północy i południu Warszawy (częściowo w jej granicach), są rezerwatami ptaków. Na południu znajduje się rezerwat Wyspy Zawadowskie a na północy rezerwat Ławice Kiełpińskie. Do rezerwatów mogą wchodzić tylko ornitolodzy prowadzący badania ptaków, którzy mają na to specjalne pozwolenia. Miłośnicy ptaków mogą obserwować ptasie wyspy przez lunety, stojąc kilkaset metrów dalej na brzegu rzeki. Zachowanie dużego dystansu gwarantuje ptakom bezpieczeństwo.

Literatura:

Lars Jonsson. 2006. Ptaki Europy i obszaru śródziemnomorskiego. Muza S.A., Warszawa.

Andrzej Kruszewicz. 2005. Ptaki Polski. t.1. Multico O. W., Warszawa.

Grzegorz Neubauer. 2011. Monitoring populacji ptaków Polski w latach 2008-2009. Biuletyn Monitoringu Przyrody 8/1: 1-40.

Sikora A., Rohde Z., Gromadzki M., Neubauer G., Chylarecki P. (red.). 2007. Atlas rozmieszczenia ptaków lęgowych Polski 1985-2004. Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań.

Jan Sokołowski. 1970. Ptaki ziem polskich. t. 2. PWN, Warszawa.

Ludwik Tomiałojć, Tadeusz Stawarczyk. 2003. Awifauna Polski. t. 1. PTPP „pro Natura”, Wrocław.