NATURA WISŁY – szkolenie dla wolontariuszy społeczności WisłaWarszawska.pl monitorujących obszar Natura 2000 (Dolina Środkowej Wisły) na odcinku warszawskim, 1 część.

Pierwsza Warszawska Agenda 21 przygotowała i przeprowadziła dwa szkolenia dla wolontariuszy działających w ramach społeczności WisłaWarszawska.pl oraz dla osób zainteresowanych dołączeniem do społeczności. Szkolenia pod nazwą „Natura Wisły” zorganizowane zostały w ramach konkursu „Inicjatywy nadwiślańskie”.
Ogłoszenie o szkoleniu zamieszczone zostało na stronach internetowych: Pierwszej warszawskiej Agendy 21 (www.agenda21.waw.pl), Wisła Warszawska (www.wislawarszawska.pl) i Ptaki Polskie (www.ptakipolskie.pl). Przez pierwsze dni po zamieszczeniu ogłoszenia o naborze, dostaliśmy niewiele zgłoszeń. Wydawało się, że komunikat o szkoleniu zginął w gąszczu wielu imprez, inicjatyw i wycieczek związanych z Wisłą. Jednak, gdy zbliżał się termin zajęć, to chętnych było coraz więcej. W efekcie zgłoszeń było więcej niż zaplanowanych miejsc i niektórych musieliśmy odprawiać z kwitkiem.
Gdy organizuje się szkolenia, za które nie trzeba zapłacić, to zdarza się, że część osób nie stawia się na zajęcia. Tak też było w przypadku „Natury Wisły”. Tuż przed terminem zajęć część osób rezygnowała z udziału w szkoleniu. Niestety nie było już możliwości, żeby na ich miejsce zwerbować innych chętnych.
Do przeprowadzenia szkolenia wybraliśmy dwa rejony warszawskiego odcinka Wisły, które naszym zdaniem najlepiej oddają istotę ochrony obszaru Natura 2000 – Dolina Środkowej Wisły, czyli Ławice Kiełpińskie i Wyspy Zawadowskie.

Szkolenie składało się z dwóch zajęć przeprowadzonych w terenie:
1) Ławice Kiełpińskie – 07 września 2013r.
2) Wyspy Zawadowskie – 14 września 2013r.

Szkolenie obejmowało następujące zagadnienia:
1) Jak stosować w praktyce „Regulamin członków społeczności WisłaWarszawska.pl” ? W tym wyjaśnienie i omówienie występujących w nim pojęć, które nie wszyscy jednakowo rozumieją i definiują.
2) Jakie zasady postępowania obowiązują na obszarze Natura 2000 – Dolina Środkowej Wisły?
3) Co jest przedmiotem ochrony na obszarze szczególnej ochrony ptaków i ich siedlisk?
4) Dlaczego powołano rezerwaty jako formę ochrony wysp wiślanych ? – cele i przedmiot ochrony.
5) Jakie są główne zagrożenia dla przyrody warszawskiego odcinka Doliny Środkowej Wisły? – czyli omówienie szerokiego wachlarza zagrożeń – w tym działań i substancji, które mogą negatywnie wpływać na stan przyrody i jej funkcjonowanie jako siedliska.
6) Jak śledzić i identyfikować zagrożenia? Gdzie zgłaszać i jak reagować?
Dla uczestników szkolenia przygotowaliśmy materiały informacyjne, na które składały się:
1) Mapa terenu objętego szkoleniem (rejon Ławic Kiełpińskich, rejon Wysp Zawadowskich) na podkła-dzie zdjęcia satelitarnego.
2) Charakterystyka terenu zajęć obejmująca informacje na temat: form ochrony przyrody i obowiązujących na nich zakazów oraz innych przepisów dotyczących m.in. przedmiotu i zasad ochrony, chro-nionych gatunków zwierząt i roślin, występujących zagrożeń.
3) Informacje na temat ochrony prawnej warszawskiego odcinka Wisły.
4) Charakterystyka gatunków ptaków spotykanych w okresie lęgowym i obserwowanych w czasie wę-drówek, a także zimujących w rejonie Wisły.
5) Formularz raportu z obchodu terenu, do wypełnienia przez uczestników.
6) Informator przewodnika „Wędrówki Nadwiślańskie” – bogato ilustrowanego, z pełnym opisem i mapami tras wycieczkowych, opublikowanego na stronie http://www.agenda21.waw.pl w zakładce Wędrówki Nadwiślańskie.
7) Inne materiały dotyczące warszawskiej Wisły – foldery, broszury.

Ławice Kiełpińskie – ptasie wyspy (rezerwat przyrody)

Termin: 07 września 2013r. – zbiórka o godz. 9:00 na przystanku końcowym Dąbrówka Wiślana.
Na zajęcia w terenie stawiło się 31 osób. Pogoda dopisała.
Każdy z uczestników po podpisaniu listy obecności, otrzymał naklejkę ze swoim imieniem.

Najpierw przeszliśmy polną drogą schodzącą zboczem tarasu nadzalewowego Wisły na rozległy taras zalewowy Kępy Tarchomińskiej – z bujnymi łąkami i skupiskami zbiorowisk łęgowych. Po drodze zatrzymaliśmy się przy fragmencie łęgu olszowo – jesionowo – wierzbowego, chętnie odwiedzanego przez wszystkie gatunki dzięciołów. Stare dziuplaste drzewa są tu świetnym schronieniem także dla innych ptaków. Zamieszkują tu: słowik szary, sikora bogatka i modra, dzwoniec, grzywacz, szpak i kos, sójka, kapturka, kowalik i wiele innych. Wieczorami słychać w gałęziach pohukiwania puszczyka. A jasną nocą widać szybujące nad drzewami nietoperze.
Las łęgowy rośnie w miejscu dawnego koryta Wisły, gdzie rzeka naniosła grubą warstwę mad, a rośliny nagromadzone w zarastającym starorzeczu utworzyły znaczną warstwę osadów organicznych. Postępująca od początku XIXw. regulacja koryta Wisły spowodowała wstrzymanie naturalnego procesu tworzenia się starorzeczy. Ich ilość na odcinku warszawskim jest coraz mniejsza, gdyż starorzecza mają niewielką pojemność i stosunkowo szybko, w czasie geologicznym, ulegają wypełnieniu osadami organicznymi, a także osadami mineralnymi – w czasie wylewów rzeki.

Obecnie zanikanie starorzeczy jest dużo szybsze z powodu osuszania i zabudowy terenów zalewowych, zasypywania (patrz jeziorko Lisowskie), a także innych form działalności człowieka. Istotnymi czynnika-mi wpływającym na zanikanie starorzeczy jest ich odcięcie od głównego koryta przez wały przeciwpowodziowe i brak zasilania wodami wezbraniowymi. Innymi przyczynami degradacji siedliska starorzeczy powodującymi ich zanikanie oraz zmniejszenie różnorodności gatunkowej są: użytkowanie rolnicze, wycinanie zarośli łęgowych i szuwarów nabrzeżnych, doprowadzanie wód zanieczyszczonych i śmieci przyspieszających eutrofizację, a także zmiana stosunków wodnych w ich sąsiedztwie i budowa obwałowań.
Dlatego coraz częściej dostrzega się potrzebę prawnej ochrony tego typu obiektów, stanowiących jed-ne z najistotniejszych centrów różnorodności biologicznej na równinach zalewowych.

Pierwsza część szkolenia rozpoczęła się od przedstawienia się uczestników, organizatorów i wykładowców. Następnie informacje na temat zasad działania społeczności WisłaWarszawska.pl przedstawiła Magda Zadrąg. Wszyscy uczestnicy dostali od niej deklaracje przystąpienia do społeczności i emblematy z logiem projektu. Łukasz Poławski (Zarząd Mienia m.st. Warszawy) omówił działania prowadzone w ramach projektu LIFE+ „Ochrona siedlisk kluczowych gatunków ptaków Doliny Środkowej Wisły w warunkach intensywnej presji aglomeracji warszawskiej”. Natomiast Cezary Konopacki (Polski Związek Fotografików Przyrody) zaprosił do udziału w projekcie fotograficznym realizowanym w ramach „Inicjatyw nadwiślańskich”.

Następnie Jolanta Pawlak (Pierwsza Warszawska Agenda 21) omówiła sposób wypełniania raportów z obchodu rejonu Ławice Kiełpińskie. Uczestnicy podzieleni zostali na grupy robocze i wyruszyliśmy w stronę międzywala.

Idąc w kierunku Wisły zatrzymaliśmy się przy starej, dziuplastej wierzbie kruchej zamieszkiwanej przez pachnicę próchniczkę (Osmoderma eremita) rzadkiego chrząszcza wymienionego w Dyrektywie Siedliskowej Unii Europejskiej jako gatunek ściśle chroniony i wyróżniony jako priorytetowy, wymagający utworzenia obszarów ochronnych.

Większość wierzb na Kępie Tarchomińskiej jest miejscem bytowania pachnicy. Świadczą o tym larwy i ich odchody oraz kokolity znajdowane w próchnowiskach starych drzew. Latem można też spotkać dorosłe osobniki wygrzewające się na pniach drzew. Niestety większość wierzb została wycięta przez właścicieli terenów położonych na tarasie zalewowym. Część zniknęła podczas budowy nowego kolektora odprowadzającego ścieki z oczyszczalni „Czajka”.

Nad Wisłą – tuż przy ujściu kolektora, o wiślanych ptakach i ich obserwacji opowiadał dr Wiesław Nowicki (Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków). Wszyscy uczestnicy przystąpili do obserwacji. Przydały się lornetki i aparaty fotograficzne z dobrym obiektywem. Uczestnicy zadawali wiele pytań i wypatrywali na rzece i na jej brzegach wygrzewających się ptaków. Nie było ich zbyt wiele, gdyż więk-szość zdążyła już odlecieć w cieplejsze rejony.
Na kolejnym postoju dr Wiesław Nowicki i Jolanta Pawlak zapoznali uczestników szkolenia a formami ochrony przyrody obejmującymi Wisłę i tereny nadwiślańskie w tej części Warszawy.

W czasie zajęć uczestnicy szkolenia dowiedzieli się, że Ławice Kiełpińskie to miejsce wyjątkowe nie tylko w skali Warszawy, ale także w skali Polski. O jego wyjątkowości decydują wartości przyrodnicze związa-ne z roztokowym korytem Wisły i licznymi wyspami.
Ławice Kiełpińskie są terenem objętym czterema formami ochrony przyrody:

• – są rezerwatem przyrody,
• – znajdują się w obszarze specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 – Dolina Środkowej Wisły (PLB 140004),
• – leżą w specjalnym obszarze ochrony siedlisk Kampinoska Dolina Wisły (PLH 140029),
• – są częścią Warszawskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu.

Poza tym znajdują się w otulinie Kampinoskiego Parku Narodowego.

Rezerwat przyrody Ławice Kiełpińskie

Ławice Kiełpińskie otrzymały status rezerwatu przyrody na mocy rozporządzania Ministra Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa z dnia 23 grudnia 1998r. Obszar rezerwatu znajduje się na terenie gmin: Łomianki, Jabłonna i Warszawa (Białołęka), a jego powierzchnia wynosi 803 ha, z czego 327,07 ha na leży na terenie gminy Łomianki, 387,67 ha – na terenie gminy Jabłona, a 88,26 ha – na terenie dzielnicy Białołęka m.st. Warszawy. Celem ochrony w rezerwacie jest zachowanie ze względów naukowych i dydaktycznych ostoi lęgowych rzadkich i ginących gatunków ptaków występujących na obszarze rzeki Wisły, głównie: mewy śmieszki, mewy pospolitej, rybitwy rzecznej, rybitwy białoczelnej, sieweczki rzecznej i sieweczki obrożnej. Rezerwat posiada walory krajobrazowe związane z licznymi wyspami, ławicami i łachami oraz osuwającymi się piaszczystymi klifami nieuregulowanego brzegu Wisły.
Zgodnie z rozporządzaniem na terenie rezerwatu zabrania się:

• – polowania, chwytania, płoszenia i zabijania dziko żyjących zwierząt, niszczenia nor i legowisk zwierzęcych, gniazd ptasich i wybierania jaj, z wyjątkiem wędkowania oraz prowadzenia gospodarki rybackiej zgodnej z planem ochrony,
• – pozyskiwania, niszczenia lub uszkadzania drzew i innych roślin, z wyjątkiem przypadków uzasadnionych potrzebami gospodarstwa rezerwatowego, ujętych w planie ochrony,
• – zmiany stosunków wodnych,
• – palenia ognisk,
• – zakłócania ciszy,
• – wysypywania, zakopywania i wylewania odpadów lub innych nieczystości, innego zanieczyszczania wód, gleby oraz powietrza,
• – wstępu na teren rezerwatu przyrody (chodzi o wyspy).

Zakazy te nie dotyczą, m.in. prowadzenia badań naukowych, utrzymywania koryta rzeki, międzywala oraz konserwacji wałów i remontów urządzeń wodnych, a w szczególności regulacji głównego koryta rzeki, prowadzenia akcji przeciwpowodziowej i przeciwpożarowej, uprawiania żeglugi i spławu, wyko-nywania zabiegów ochronnych, hodowlanych i pielęgnacyjnych za zgodą Ministra Środowiska udzielaną w przypadku potrzeby likwidacji zagrożeń ochranianej przyrody, nie ujętych w planie ochrony.
Największe zagrożenie dla żyjących tu gatunków i krajobrazu stanowią samochody, quady i motocykle rozjeżdżające brzegi rzeki. Inne niebezpieczeństwa powodują nielegalne wysypiska śmieci i gruzu oraz rozpalane tu ogniska. Rejon rezerwatu jest chętnie odwiedzany przez mieszkańców okolicznych osiedli, rowerzystów, wędkarzy. Nie brakuje spacerowiczów z psami spuszczonymi ze smyczy. W rejonie rezerwatu działała do niedawna piaskarnia, która wydobywała piach z dna Wisły do celów budowlanych.

Priorytet – ochrona siedlisk ptaków
Ławice Kiełpińskie są rezerwatem, który chroni miejsca lęgowe wielu gatunków ptaków. W ich obrębie swoje kolonie lęgowe zakładają mewy, rybitwy i siewki, w lasach na ich brzegach gniazdują piecuszki, pierwiosnki i remizy. Tuż nad brzegiem Wisły nory w piaszczystych skarpach kopią zimorodki i brzegówki.
Zimorodek występujący na terenie rezerwatu to niewielki ptak drapieżny żywiący się małymi rybami, skorupiakami, żabami i owadami. Jest to gatunek objęty ścisłą ochroną gatunkową, występujący nie-mal w każdym środowisku poza rejonami polarnymi. Prowadzi tryb życia samotniczy, za wyjątkiem okresów godów i lęgów. Zasiedla głownie tereny znajdujące się w pobliżu wody. Pomimo kolorowego upierzenia (ma turkusowe, niebieskie i rude piórka) ciężko go wypatrzeć, gdyż jest bardzo mały. Czasem można go dostrzec, gdy leci nad wodą wydając głośny gwizd. Zimorodek nie odbywa regularnych wędrówek. Pojedyncze osobniki zimują nad Wisłą i można je wypatrzeć zimą.

Nad rezerwat przylatują także inne gatunki ptaków nie związane bezpośrednio z wodą, m.in. kruki. Te niezwykle inteligentne ptaki coraz częściej pojawiają się w okolicach Warszawy i w peryferyjnych rejonach miasta. Poza tym nad Wisłę przylatują bieliki. Tuż za Warszawą bieliki mają swoje gniazdo, a teren, który wykorzystują na polowania ciągnie się wzdłuż Wisły prawie do samego centrum stolicy. Szczególnie zimą można spotkać je w obrębie miasta, gdzie polują na zimujące ptaki. Bieliki są ogromnymi ptakami, które odżywiają się prawie wyłącznie ptakami wodnymi i rybami.
Bielik objęty jest ścisłą ochroną gatunkową. Zaliczony został do gatunków wymagających szczególnej uwagi. Wokół ich gniazd obowiązuje strefa ochronna przez cały rok w promieniu do 200 m, a okresowo, czyli od 1 stycznia do 31 lipca – w promieniu do 500 m od gniazda. Bielik jest największym szponiastym występującym na terenie północnej Europy. Jego upierzenie grzbietu i brzucha jest koloru ciemnobrunatnego, natomiast głowy i szyi – jasnobeżowego. Żywi się głównie rybami, m.in. leszcze, karpie, szczupaki. Poluje na ptaki, głównie perkozy, kaczki i łyski, czasami także na ssaki (najczęściej gryzonie). Największym zagrożeniem dla tego gatunku jest utrata miejsc gniazdowych spowodowana rekreacyjną zabudową brzegów rzek i jezior oraz kurczeniem się powierzchni starych drzewostanów rosnących w okolicy wód. Ptaki te często giną rozbijając się o linie energetyczne. W Warszawie można go zobaczyć nad Wisłą w okresie jesienno-zimowym, gdy poluje na szlaku wędrówek innych ptaków.
W okolicy rezerwatu można także spotkać wiele kaczek, w sezonie lęgowym są to przede wszystkim krzyżówki, ale poza sezonem w czasie migracji lub też w zimie, spotyka się także gągoły, świstuny i płaskonosy. Zdarzają się także głowienki.

Innymi mieszkańcami rezerwatu, których nie udało nam się spotkać, ale znaleźliśmy ślady ich bytności, są: bóbr, wydra, karczownik ziemnowodny. Ponadto spotkać można także zaskrońca i wiele płazów. Wody wiślane w tej okolicy są pełne ryb, wśród których królują sum europejski, szczupak i leszcz. Dlatego na brzegu można spotkać wielu wędkarzy, którzy cierpliwie moczą kije w oczekiwaniu na branie.
Roślinność rosnąca na terenie rezerwatu jest efektem naturalnej sukcesji lasów łęgowych trwającej od ponad 100 lat. Zachowały się tu lasy łęgowe wierzbowo-topolowe z domieszką olszyny szarej, wiązu i klonu jesionolistnego – zawleczonego z łęgów północnoamerykańskich.
Na brzegach przeważają wikliniska z podrostami drzew, wierzbami i wysoką roślinnością zielną. Natomiast na powierzchniach piasków i płycizn, pozbawionych roślinności, odkładają się żyzne namuły stanowiące żerowiska dla siewkowców.
Teren rezerwatu upodabnia się latem do podszytu deszczowych lasów tropikalnych, co spowodowane jest porastaniem wysokiej roślinności przez pnącza i zioła.
Po dłuższym postoju, w czasie którego prowadzący zajęcia (dr Wiesław Nowicki i Jolanta Pawlak) przedstawili zasady ochrony form ochrony przyrody wynikające z obowiązujących przepisów, uczestnicy zajęć – podzieleni na grupy – przystąpili do wypełniania formularza z obchodu terenu.

Zbiorczy formularz z obchodu rejonu Ławic Kiełpińskich (w dzielnicy Białołęka i w Jabłonnie) – 07.09.2013r. wykonany w czasie zajęć „Natura Wisły”.

1) Do wyboru z poniższej listy, do kategorii zdarzeń interwencja / zagrożenie należą:
a. Zaśmiecanie, wywóz gruzu,
b. Zaśmiecanie, wywóz gruzu w granicach rezerwatu przyrody,
c. Ogień, wypalanie „traw”, ogniska poza miejscami wyznaczonymi,
d. Ogień, wypalanie „traw”, ogniska w granicach rezerwatu przyrody,
e. Wycinka, wywóz drewna,
f. Wycinka, wywóz drewna z rezerwatu przyrody,
g. Niszczenie gniazd i płoszenie ptaków na terenie rezerwatu przyrody (wędkowanie na wyspach, biwakowanie, ogniska, quady, samochody),
h. Niszczenie gniazd i płoszenie poza granicami rezerwatu przyrody w tzw. miejscach dla przyrody, np. w miejscach gniazdowania ptaków siewkowych, derkacza lub bielika,
i. Wjazd na teren międzywala motocyklami, samochodami,
j. Ścieki, zanieczyszczenie wód: rzeki i starorzeczy,
k. Niszczenie budowli przeciwpowodziowych (także poprzez rozjeżdżanie samochodami terenowymi),
l. Zmiany ukształtowania terenu, wywóz lub przywóz gruntu,
m. Zasypywanie starorzeczy i oczek wodnych,
n. Kłusownictwo,
o. Rozbój,
p. Niszczenie mienia,
q. Nadmierny hałas,
r. Człowiek za burtą,
2) Do kategorii zdarzeń obserwacje należą:
a. Koncentracje ptaków w okresie migracji/zimowania,
b. Obecność kolonii lęgowych, szczególnie narażonych na antropopresję,
c. Obecność wyznaczonych gatunków nielęgowych, których każde pojawienie się należy notować, np. bocian czar-ny, czapla biała.
3) Do kategorii zdarzeń informacje należą wszelkie zdarzenia nie kwalifikujące się do żadnej z pozostałych trzech kategorii. / Uwagi to np. wykonane zdjęcie (nr) załączone do raportu, ilustrujące (dokumentujące) zarejestrowane zdarzenie.

Swój raport z obchodu rejonu międzywala na wysokości Ławic Kiełpińskich zaprezentowała wszystkim uczestnikom Matylda Głogowska (8 lat). Po dyskusji wszyscy udali się przez gęste zarośla w kierunku piaskarni znajdującej się już na terenie gminy Jabłonna.

Informacje na temat działalności piaskarni na terenie Warszawy i w jej sąsiedztwie oraz ich wpływu na morfologię koryta, na wartości przyrodnicze przedstawił dr Wiesław Nowicki.
Wykład na ten temat odbył się na terenie piaskarni należącej do firmy Pol-Bot Kruszywa S.A. (ok. 529 km), znajdującej się w gminie Jabłonna. Wydobycie materiału z koryta Wisły prowadzi do zniszczenia morfologicznej różnorodności dna rzeki. Niekorzystny wpływ piaskarni na objęte ochroną Ławice Kiełpińskie nie jest nam znany. Zmienia się na pewno ilość aluwiów budujących wyspy, obniża się dno rzeki i wzmaga się erozja. Morfologia koryta staje się monotonna i zanikają miejsca o zmiennej prędkości przepływu i natlenienia wody, co nie sprzyja bytowaniu ryb, bezkręgowców. Ubożeje skład fauny – głównie ptaków, które odbywają lęgi na piaszczystych odsypach, wysepkach, mieliznach.

Teren piaskarni w naturalnych warunkach porośnięty byłby lasem łęgowym, a teraz jest wielkim, pozbawionym roślinności placem, na którym składowany jest piasek.
Używanie ciężkiego sprzętu do transportu kruszywa z terenu piaskarni wymaga budowy dróg dojazdowych. Miejsca dojazdu i manewrów ciężkich wywrotek jest zdewastowany, pozbawiony roślinności i mocno ubity utrudniając infiltrację wód opadowych do warstwy wodonośnej. Teren po eksploatacji i składowaniu kruszywa nadaje się tylko do rekultywacji.
Wisła i wyspy w rejonie piaskarni są ulubionym miejscem zimowania wielu gatunków ptaków wodnych. Można spotkać tu bielaczka, stada gągołów, łabędzie nieme, nurogęsi oraz wszystkie mewy. Z Ławic Kiełpińskich oraz z terenów w ich sąsiedztwie w okresie zimowania i migracji trwającej od marca do kwietnia korzysta wiele ptaków. Dzieje się tak dlatego, że liczne wyspy i płycizny w korycie rzeki są doskonałym miejscem odpoczynku i żerowania.
Po przejściu przez piaskarnię skierowaliśmy się na wał Rajszewski. Idąc wałem zwróciły naszą uwagę zabudowania – nowe domy jednorodzinne i zabudowania gospodarcze, znajdujące się na tarasie zale-wowym w niewielkiej odległości od podstawy wału. Przy wysokim stanie wody w Wiśle tereny zabudowane sąsiadujące z wałem są podtapiane. A przecież Prawo wodne zakazuje lokalizowania jakichkolwiek obiektów budowlanych w odległości mniejszej niż 50 m od podstawy wału.

Kierując się na południe, w stronę kolektora z „Czajki” zwróciły naszą uwagę nieliczne stare budynki drewniane. Ich mieszkańcami byli ponad wiek temu osadnicy znani jako Menonici, zwyczajowo nazy-wani „Olędrami”. Byli oni wysokiej klasy specjalistami w dziedzinie melioracji i pozyskiwania nadrzecznych terenów. Osuszyli oni teren dawnej wyspy – Kępy Tarchomińskiej. Z powodzeniem uprawiali tere-ny zalewowe, wykorzystując je przede wszystkim pod łąki.
Zajęcia zakończyliśmy przy ujściu kolektora na 527 km. Umówiliśmy się na następne – za tydzień, aby poobserwować Wyspy Zawadowskie i ich okolice.
Piękna pogoda i ciekawe zajęcia sprawiły, że pożegnaliśmy się bardzo zadowoleni i nową wiedzą o Wiśle, ochronie jej walorów przyrodniczych i zagrożeniach dla tych walorów wynikających (przede wszystkim) z ludzkiej niewiedzy i bezmyślności.

Korzystaj także z informacji zamieszczonych na stronie internetowej Pierwszej Warszawskiej Agendy 21 (http://www.agenda21.waw.pl) w dziale Wisła w Warszawie, temat „Natura Wisły” oraz w dziale „Wędrówki Nadwiślańskie”, gdzie znajduje się więcej informacji dotyczących zagrożeń dla obszarów Natura 2000 i zakazów obowiązujących w rezerwacie przyrody.

Projekt “NATURA WISŁY” został dofinansowany przez „Inicjatywy nadwiślańskie” realizowane przez Stołeczne Towarzystwo Ochrony Ptaków (STOP) w ramach realizacji działania E.4 projektu LIFE09 NAT/PL/000264 pt. Ochrona siedlisk kluczowych gatunków ptaków Doliny Środkowej Wisły w warunkach intensywnej presji aglomeracji warszawskiej, który otrzymał dofinansowanie z Instrumentu Finansowego LIFE+ Wspólnoty Europejskiej oraz ze środków Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej.