Odtworzenie kwietnych łąk, ograniczenie inwazyjnych gatunków roślin, zwiększenie bogactwa owadów i ptaków oraz poprawa bezpieczeństwa przeciwpowodziowego – to tylko niektóre efekty nowego projektu miejskiego poświęconego nadrzecznym terenom.

Celem projektu „Restytucja łąk zalewowych na warszawskim odcinku ostoi Natura 2000 Dolina Środkowej Wisły (PLB 140004)” jest przywrócenie właściwego stanu siedlisk przyrodniczych i ostoi gatunków na wybranych fragmentach warszawskiego odcinka ostoi Natura 2000 Dolina Środkowej Wisły (PLB 140004) poprzez ograniczenie występowania inwazyjnych gatunków obcego pochodzenia: nawłoci kanadyjskiej i późnej (Solidago canadensisi S. gigantea) oraz klonu jesionolistnego (Acer negundo). Działaniem objęto niemal 70 ha terenów nadwiślańskich.

Efektem będzie odtworzenie półotwartego, częściowo zadrzewionego krajobrazu z udziałem bogatych gatunkowo łąk na siedliskach zalewanych międzywala Wisły, szczególnie łąk selernicowych (Cnidion dubii), chronionych Dyrektywą Siedliskową jako siedlisko 6440, a także łąk świeżych (Arrhenatherion elatioris, 6510), zmiennowilgotnych łąk trzęślicowych (Molinion caeruleae, 6410) i muraw napiaskowych (Koelerion glaucae, 6120). Mozaikowy układ łąk i zarośli stanowić będzie korzystne siedlisko dla licznych chronionych gatunków ptaków wodno-błotnych, zarówno migrujących, jak i lęgowych, w tym derkacza (Crex crex).

Podstawowym działaniem na terenach wybranych do projektu będzie koszenie zaniedbanych łąk, szczególnie tych zarośniętych nawłocią. Koszenie ma ograniczyć rozwój gatunków inwazyjnych i wypromować pożądane przez nas gatunki łąkowe. W niektórych miejscach konieczny będzie wysiew nasion zebranych na lepiej zachowanych łąkach doliny Wisły i jej dopływów – jest to wskazane szczególnie tam, gdzie w glebie zachowało się już niewiele nasion roślin łąkowych.

Projekt będzie trwał dwa lata. Realizowany jest od wiosny 2014r. przez Zarząd Mienia m.st. Warszawy oraz Wydział Biologii Uniwersytetu Warszawskiego.

Czym są łąki zalewowe?

Nadwiślańskie łąki zalewowe to bogate gatunkowo ekosystemy półnaturalne – złożone z gatunków rodzimych, jednak utrzymujące się dzięki umiarkowanej presji człowieka. Niegdyś były regularnie koszone lub wypasane, obecnie w większości nie są użytkowane i zarastają przez krzewy, drzewa oraz gatunki inwazyjne takie jak nawłoć. Dobrze zachowane łąki zalewowe są miejscem występowania czy żerowania licznych ptaków, w tym gatunków chronionych prawem międzynarodowym, jak np. derkacz. Łąki kwietne to również miejsce życia wielu gatunków owadów, szczególnie gatunków zapylających rośliny kwiatowe – ważnych nie tylko dla trwania łąk, ale też oferujących swe usługi roślinom uprawianym – na polach, w sadach i ogródkach. Dlatego między innymi tak ważne jest zachowanie i restytucja płatów łąk w krajobrazach silnie przekształconych przez człowieka – w tym w miastach. Wśród łąk zalewowych szczególnie interesujące są łąki selernicowe, typowe dla miejsc o zmiennym poziomie wody. Występują na nich rzadkie gatunki roślin, jak selernica żyłkowana Cnidium dubium, czosnek kątowy Allium angulosum czy tarczyca oszczepowata Scutellaria hastifolia.

Zanikający krajobraz i gatunki

Dawniej nadwiślańskie łąki były ekstensywnie (umiarkowanie) użytkowane przez rolników. Kosili oni rosnące tam trawy i rośliny zielne, aby uzyskać pełnowartościową, zdrową i odżywczą paszę dla zwierząt gospodarskich. Na niektórych łąkach wypasano bydło i konie. Zaprzestanie użytkowania doprowadziło do ich zarastania. Pojawiająca się masowo nawłoć kanadyjska i późna (Solidago canadensis i S. gigantea) wypiera rodzime gatunki roślin, tworząc ubogie gatunkowo zbiorowiska, nie mające wiele wspólnego z kwietnymi łąkami, które występowały tu przez stulecia.

Inny problem nadwiślańskich łąk to eutrofizacja, czyli przeżyźnienie. Regulacja koryta Wisły i budowa wałów spowodowała zwężenie obszarów zalewowych rzeki i bardziej intensywną akumulację materiału nanoszonego przez wodę. Zbyt duża ilość azotu i fosforu nanoszonego przez namuły rzeczne spowodowana była też silnym zanieczyszczeniem Wisły w poprzednich dziesięcioleciach. Eutrofizacja to ważny czynnik prowadzący do degradacji łąk i ubożenia ich składu gatunkowego, bo sprzyja ekspansji wysokich, szybko rosnących gatunków roślin. Jednym z najistotniejszych zagrożeń jest inwazja silnie konkurencyjnych gatunków roślin obcego pochodzenia (głównie amerykańskich nawłoci), które ograniczają możliwość wzrostu rodzimym gatunkom łąkowym i obniżają poziom różnorodności biologicznej – zarówno roślin, jak i ptaków, owadów i innych organizmów.

Dlaczego chcemy odtworzyć łąki zalewowe w Warszawie?

Miasto jest szczególnym wyzwaniem dla ochrony przyrody – zabudowa, hałas, zanieczyszczenia i powszechna obecność ludzi sprawiają, że nie ma tu szans na ochronę wybitnie rzadkich gatunków. Tradycyjne tereny zielone w miastach – parki, trawniki – są niewątpliwie cenne, ale pod względem przyrodniczym dosyć ubogie i niegościnne dla dzikich roślin i zwierząt. A miasto potrzebuje przyrody – dla lepszej równowagi całego ekosystemu, dla lepszego samopoczucia i zdrowia mieszkańców i przyjezdnych, dla przywrócenia nam – choćby w niewielkiej dawce – możliwości codziennego z nią – naturą – obcowania.

Łąki to dobry sposób, by zwiększyć różnorodność biologiczną miasta na różnych poziomach – roślin, owadów, ptaków. Łąki to też przestrzeń, z której ludzie i przyroda mogą wspólnie korzystać. Nasze łąki nie będą rezerwatem – chcemy, by były otwarte dla warszawiaków, by mogli tu przychodzić na spacery, wylegiwać się w trawie i cieszyć widokiem i zapachem dzikich kwiatów. By mieli tu okazję obserwować ptaki i motyle, by spotkali w stolicy fragmenty tradycyjnego wiejskiego- sielskiego krajobrazu. Bo łąki to typowo wiejski element – fragment historii tego terenu, efekt „współpracy” człowieka z przyrodą. Nasz projekt wpisuje się w światowy nurt zakładania łąk w miastach – dołączymy do takich metropolii, jak Nowy Jork, Amsterdam, Berlin, czy Tokio. A dolina Wisły jest wymarzonym miejscem na taki projekt – miejscem, gdzie łąki występowały jeszcze stosunkowo niedawno, znajdując korzystne warunki rozwoju. Na dodatek, pamiętajmy, że warszawska dolina Wisły to obszar Natura 2000 – odtwarzając tu łąki półnaturalne polepszamy ciągłość korytarza ekologicznego Wisły, zmniejszając nieco efekt bariery, którą dla wielu zwierząt i roślin jest wielkie miasto.

Jak chcemy to zrobić?

– Prowadzimy inwentaryzację terenów dawnych łąk zalewowych, aby dowiedzieć się, co z nich jeszcze zostało, gdzie są największe przekształcenia szaty roślinnej. Wykonujemy badania geobotaniczne, badania glebowe oraz analizę zawartości metali ciężkich w skoszonym sianie, aby ocenić aktualny stan środowiska.

– Planujemy regularne koszenie nawłoci oraz wycinanie klonu jesionolistnego. Osłabi to kondycję inwazyjnych gatunków, a ułatwi regenerację rodzimej flory i odtwarzanie ekosystemów łąkowych.

– W wybranych miejscach wysiejemy nasiona roślin łąkowych, pochodzących z dobrze zachowanych łąk z okolic Warszawy – znad Wisły, Bugu i Pilicy. Jest to potrzebne szczególnie tam, gdzie zasoby właściwych nasion w glebie są już niewystarczające do odtworzenia kwietnych łąk zalewowych. Aby wspomóc kiełkowanie wysianych nasion, konieczne będzie przygotowanie siedlisk poprzez zaoranie lub usunięcie darni z niektórych obszarów.

– Do pomocy w realizacji projektu zaangażujemy chętnych Warszawiaków, aby podkreślić otwarty charakter projektu. Zorganizujemy też polską i międzynarodową konferencję naukową, aby wymienić doświadczenia w stosunkowo nowej dziedzinie ochrony przyrody, jaką jest restytucja łąk zalewowych.

Jakich efektów się spodziewamy?

• Ograniczenie występowania obcych gatunków inwazyjnych.
• Przywrócenie właściwego składu gatunkowego łąkom zalewowym.
• Wzrost różnorodności biologicznej. Łąki to nie tylko bogaty świat roślin, ale też i zwierząt, często rzadkich i zagrożonych wyginięciem gatunków owadów – zwłaszcza motyli, bezkręgowców, płazów, gadów, ptaków śpiewających czy drapieżnych, małych i dużych ssaków.
• Biomasa powstała po koszeniu nawłoci nie nadaje się na paszę dla zwierząt, zostanie ona przetworzona na pelet służący do opalania jako „zielone paliwo”. Przyczyniamy się w ten sposób do ograniczania emisji CO2.
• Skoszona trawa i ziołorośla z łąk poddanych restytucji trafi do warszawskiego Zoo, jako pasza dla zwierząt.
• W wymiarze społecznym: poprawa estetyki krajobrazu, podniesienie świadomości ekologicznej.

Projekt „Restytucja łąk zalewowych na warszawskim odcinku OSOP Natura 2000 Dolina Środkowej Wisły (PLB 140004)” uzyskał dofinansowanie z Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego 2009–2014, w Programie Operacyjnym PL02: Ochrona różnorodności biologicznej i ekosystemów, z zakładanym rezultatem Programu Operacyjnego: Wzrost odporności rodzimych ekosystemów na presję inwazyjnych gatunków obcych.

Alicja Gasek (koordynator projektu z ramienia ZMW), Marta Jermaczek – Sitak, Wiktor Kotowski (koordynatorzy projektu z ramienia UW)